‘Rusland is geen bedreiging, maar een essentiële partner in de wereldorde’

Lezing door Henri Kissinger, vertaald door Olav ten Broek

Van 2007 tot in 2009 hebben Evgeny Primakov en ik leiding gegeven aan besprekingen van Russische en Amerikaanse gepensioneerde ministers, hoogwaardigheidsbekleders en militaire leiders. Sommigen daarvan zijn hier vandaag aanwezig. Met deze bijeenkomsten wilden wij de wederzijdse aspecten van de relatie tussen de VS en Rusland versoepelen en onderzoeken wat de wederzijdse kansen waren op samenwerking. In de VS werd het betiteld als de “Track II groep”, de president steunde ons initiatief zolang de besprekingen verkennend waren maar niet beslissend. We kwamen afwisselend in elkaars land bijeen. President Poetin ontving de groep in Moskou in 2007 en president Medvedev in 2009. On 2008 bracht president Bush de meeste van zijn veiligheidsadviseurs bij elkaar om met onze gasten van gedachten te wisselen.

Originele bron: nationalinterest.org

Alle deelnemers hadden een belangrijke rol gehad in de Koude Oorlog. Ze hadden hun landsbelangen naar beste kunnen gediend in tijden van politieke spanning. Maar beseften ook, dat de beschaving bedreigd werd en zelfs ten einde zou kunnen komen door het gebruik van kernwapens. Wereldwijd ontstonden voortdurend spanningen door culturele- en ideologische verschillen. “Track II” stelde zich tot doel om crises te ontwijken en de gezamenlijke principes van mondiaal bestuur te onderzoeken.

Hierbij was Evgeny Primakov onmisbaar. Zijn jarenlange verblijf in het centrum van de macht had bij hem gezorgd voor een scherpe, analytische geest, gecombineerd met een brede blik op globale ontwikkelingen. Zijn toewijding aan zijn land bepaalde mede onze manier van denken en beleven. Niet dat we het altijd met elkaar eens waren, maar we respecteerden elkaar altijd. We missen hem allemaal zeer en zelf mis ik hem als een vriend en collega.

Het hoeft geen betoog dat onze relatie momenteel veel slechter is dan tien jaar geleden. Sinds de Koude Oorlog is deze zelfs nooit zo slecht geweest. Beide zijden wantrouwen elkaar. Confrontatie heeft samenwerking vervangen. In zijn laatste maanden, zo weet ik, heeft Evgeny Primakov nog gezocht naar manieren om deze verontrustende toestand te veranderen. Alleen al ter ere van hem zouden wij dat ook moeten doen.

Aan het einde van de Koude Oorlog hadden zowel Russen als Amerikanen een toekomstbeeld waarin het verleden zou overgaan tot een strategisch partnerschap. De Amerikanen verwachtten een tijd van productieve globale samenwerking, nu de spanningen waren verminderd. De Russen waren trots op de snelle modernisering van hun land, een trots die echter getemperd werd door de veranderingen die zich aan hun grenzen voltrokken en de zware taak om een heel maatschappelijk systeem te reconstrueren en te herdefiniëren. Maar aan beide zijden wisten veel mensen dat het lot van Rusland en de VS nauw verbonden waren. Het werd nu noodzaak om de stabiliteit te bewaren en het verspreiden van massavernietigingswapens tegen te gaan, net als het bepalen van een nieuwe veiligheidsstrategie voor Eurazië, Ruslands enorme periferie. Er ontstonden nieuwe kansen voor handel en investeringen en bovenal samenwerking op energiegebied.

Helaas is er een andere politieke wind gaan waaien. Een symbolisch moment deed zich voor toen Evgeny Primakov zijn toestel boven de Atlantische Oceaan rechtsomkeert liet maken naar Moskou, na het bericht dat de NAVO was begonnen met aanvallen in Joegoslavië. De aanvankelijke hoop op nauwe samenwerking in de strijd tegen Al Qaeda en de Taliban in Afghanistan die had kunnen leiden naar samenwerking op allerlei gebied, werd gehinderd door politiek getrouwtrek over de Midden-Oosten-politiek en hield helemaal op na de Russische militaire acties in de Kaukasus in 2008 en Oekraïne in 2014. Nieuwe pogingen om samen te werken in Syrië en de spanningen in Oekraine te verminderen hebben nog weinig kunnen veranderen aan de verdere vervreemding.

Beide landen hanteren een jargon waarin de ander volledig verantwoordelijk is voor alles wat fout gaat en beiden demoniseren elkaar en elkaars leider. Op het gebied van nationale veiligheid is het bittere wantrouwen van de Koude Oorlog weer terug. In Rusland komt daarbij de herinnering aan de eerste tien jaar na de val van de Sovjet-Unie, toen Rusland terechtkwam in een lijdensweg van sociale en economische crises, terwijl de VS juist de langste opeenvolgende periode van economische vooruitgang kende. Meningsverschillen stapelden zich op over de Balkan, andere voormalige landen van de Sovjet-Unie, het Midden-Oosten, de uitbreiding van de NAVO, antiraketsystemen en de verspreiding van wapens.

De grootste kloof ontstond in de manier waarop in beide landen naar de geschiedenis werd gekeken. In de VS werd het einde van de Koude Oorlog beleefd als een bevestiging dat het democratische ideaal onvermijdelijk was. Het was het sluitstuk van een internationaal rechtssysteem dat steeds meer terrein won. Maar in Rusland lag de perceptie anders en meer complex. In een land dat in de voorbije eeuwen vanuit zowel het westen als het oosten was aangevallen was er een terdege strategisch belang gelegen in het feit dat de grens aan de Elbe zo’n 1.000 kilometer in de richting van Moskou opschoof. De uitdaging is nu om aan de rechtmatige en geopolitieke aspecten van beide kampen te voldoen.

Er is een paradoxaal, filosofisch probleem. Hoe kan de VS met Rusland samenwerken, een land dat verschilt in normen en waarden maar onmisbaar is in de internationale rechtsorde? Hoe kan Rusland haar nationale veiligheid bewaken zonder aan haar grenzen paniek en oplopende spanningen te veroorzaken? Kan Rusland haar plaats als een volwaardige wereldmacht innemen op een manier waar de VS zich comfortabel bij voelt? Kan de VS haar waarden uitdragen op een wijze die niet door Rusland als bedreigend wordt ervaren? Ik ga niet proberen om hierop alle antwoorden te geven. Ik wil een poging doen om antwoorden te onderzoeken.

Veel commentatoren hebben het hele idee, dat de VS en Rusland kunnen samenwerken aan een nieuwe internationale orde, al naar de prullenmand verwezen. Volgens hen zijn de VS en Rusland in een nieuwe Koude Oorlog terechtgekomen.

Het gevaar van een militaire confrontatie is daarbij kleiner dan het gevaar van het eigen gelijk in beide landen. Beide landen hebben op lange termijn baat bij een wereld waarin de huidige onrust en negatieve tendens overgaat in een nieuw, multipolair en globaal evenwicht.

De aard van die huidige onrust is op zichzelf nieuw. Tot voor kort werden internationale bedreigingen in de wereld geïdentificeerd met het opbouwen van een supermacht. De huidige spanningen worden meer bepaald door wegvallende machten en het ontstaan van niet-geregeerde gebieden. Waar een machtsvacuüm ontstaat kan geen enkel land op basis van exclusiviteit ingrijpen, hoe belangrijk dat land verder ook is. Daarvoor is een degelijke samenwerking nodig tussen Rusland, de VS en andere wereldmachten. Het competitie-element moet worden weggenomen uit de betrekkingen of in elk geval zodanig worden verminderd dat er zich geen escalatie en herhaling van fouten meer kan voordoen.

Zoals we weten zijn we nu verdeeld over een aantal zaken, waarbij Oekraïne en Syrië het meest dringend zijn. Discussies hierover hebben de laatste jaren niet veel opgeleverd. Dat is niet zo vreemd als je bedenkt dat deze discussies niet strategisch waren ingekaderd. Beide onderwerpen zijn immers van een veel groter strategisch belang. Oekraïne zou moeten worden ingebed in het Europese model en in de internationale rechtsorde als een brug tussen Oost en West en niet als een bufferstaat van een van beide. Voor wat Syrië betreft moet het inmiddels duidelijk zijn dat de lokale partijen niet zelf met een oplossing zullen komen. Voor vreedzame oplossingen in het Midden-Oosten en elders is constructief overleg nodig tussen de VS, Rusland en andere grootmachten.

In elke poging om de relatie te verbeteren moet ook een dialoog gehouden worden over de veranderende wereldorde. Welke trends laten de oude orde afbrokkelen en een nieuwe ontstaan? Welke Russische en Amerikaanse nationale belangen staan op het spel? Welke rol ziet elk land voor zichzelf in de wereld en welk deel hiervan is realistisch? Hoe kijken we aan tegen de verschillen in denkwijze tussen Rusland en de VS?

In de jaren ’60 en ’70 ervoer ik de internationale betrekkingen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie als vijandig, maar door voortdurende technische ontwikkelingen hielden de landen elkaar militair in balans en werd de competitie op andere vlakken gevoerd. Maar de wereld is sindsdien sterk veranderd. In een nieuwe multipolaire orde zou Rusland moeten worden gezien als een essentieel element in het machtsevenwicht en niet primair als een bedreiging voor de Verenigde Staten.

In de laatste zeventig jaar heb ik mijn werk grotendeels op een of andere manier besteed aan de relatie tussen de VS en Rusland. Ik was er bij als de spanningen hoog opliepen en ik was er bij als er een diplomatiek akkoord te vieren was. Onze landen en de wereld hebben een hoopvolle toekomst nodig.

Ik kwam naar hier om te pleiten voor een dialoog, waarin we zoeken naar manieren om onze toekomst te laten samenvallen in plaats van om naar conflicten te zoeken. Hiervoor is wederzijds respect nodig voor de waarden en belangen van de ander. In de nog resterende tijd van de zittende regering kan dat niet worden voltooid. Maar er mag ook geen uitstel zijn vanwege de binnenlandse Amerikaanse politiek. Het zal alleen lukken met de goede wil in zowel Washington als Moskou, in het Witte Huis en in het Kremlin, om verder te kijken dan de irritaties en het slachtoffer-spelen, om de uitdagingen van ons beider landen in de komende jaren aan te kunnen.

–

Henri A. Kissinger was nationaal veiligheidsadviseur en onderminister onder de presidenten Nixon en Ford. Bovenstaande tekst is zijn Primakov-toespraak tijdens de bijeenkomst van de Gorbachov Foundation op 4 februari 2016 in Moskou.